Βιώσιμος τουρισμός και συμμετοχή πολιτών: Ο ρόλος της τοπικής κοινωνίας στην ανάπτυξη του μέλλοντος Γιώτα Μοσχοπουλίδου - DTN

Η βιώσιμη τουριστική ανάπτυξη απαιτεί ενεργό συμμετοχή των κατοίκων, διαφάνεια στη διακυβέρνηση και συνεργασία όλων των τοπικών φορέων.

Ο τουρισμός αποτελεί, δίχως αμφιβολία, έναν από τους κύριους μοχλούς ανάπτυξης για πολλές περιοχές, προσφέροντας τόνωση της τοπικής οικονομίας, δημιουργία νέων θέσεων εργασίας και προβολή του πολιτιστικού και φυσικού πλούτου κάθε τόπου. Παρά τα σημαντικά οφέλη του, η τουριστική ανάπτυξη δεν συνοδεύεται πάντοτε από κοινωνική ισορροπία και περιβαλλοντική ευαισθησία. Αντιθέτως, σε αρκετές περιπτώσεις η οικονομική ευημερία συνυπάρχει με φαινόμενα κοινωνικού αποκλεισμού, περιβαλλοντικής επιβάρυνσης και σταδιακής αλλοίωσης της τοπικής ταυτότητας. Η προσήλωση σε βραχυπρόθεσμα κέρδη και η υιοθέτηση πολιτικών χωρίς ουσιαστική εμπλοκή των κατοίκων καταλήγουν συχνά σε αποσπασματικές, αναποτελεσματικές παρεμβάσεις. Σε αυτό το πλαίσιο, η μετάβαση από έναν συγκεντρωτικό σχεδιασμό σε ένα περισσότερο συμμετοχικό και ανοιχτό μοντέλο διακυβέρνησης δεν είναι πλέον επιλογή, αλλά επιτακτική ανάγκη. Όταν οι τοπικές κοινωνίες συμμετέχουν ενεργά στον σχεδιασμό και την υλοποίηση τουριστικών πολιτικών, δεν ενισχύεται μόνο η αποτελεσματικότητα των παρεμβάσεων — εξασφαλίζεται επίσης η κοινωνική συνοχή, η διατήρηση των φυσικών πόρων και η βιωσιμότητα του αναπτυξιακού μοντέλου.

Η σχετική βιβλιογραφία επισημαίνει πως η ενεργή συμμετοχή των κατοίκων δεν συνιστά απλώς μια μορφή δημοκρατικής έκφρασης, αλλά αποτελεί θεμελιώδη προϋπόθεση για τη μακροπρόθεσμη επιτυχία και βιωσιμότητα κάθε πολιτικής. Όταν οι πολίτες έχουν φωνή και ρόλο στη λήψη αποφάσεων, ενισχύεται το αίσθημα του “ανήκειν”, καλλιεργείται η εμπιστοσύνη προς τους θεσμούς και προωθείται η συνεργασία μεταξύ τοπικών φορέων και κοινωνίας. Αντίθετα, η συστηματική απομάκρυνση των κατοίκων από τις διαδικασίες διαμόρφωσης στρατηγικών οδηγεί σε δυσπιστία, αποστασιοποίηση και, συχνά, σε ενεργή αντίδραση που μπορεί να εκτροχιάσει τη συλλογικά διαμορφωμένη προοπτική της περιοχής. Παρότι οι θεωρητικές προσεγγίσεις υπερθεματίζουν τη σημασία της συμμετοχικότητας, η εφαρμογή της στην πράξη αποδεικνύεται συχνά επιφανειακή ή προσχηματική. Οι κάτοικοι συμμετέχουν σε διαδικασίες διαβούλευσης, όχι ως ισότιμοι συνομιλητές, αλλά ως θεατές εκ των υστέρων, καλούμενοι να επιβεβαιώσουν προειλημμένες αποφάσεις. Η πρόσβαση στην πληροφόρηση είναι συνήθως ανεπαρκής, τα εργαλεία συμμετοχής περιορισμένα και τα θεσμικά κανάλια διάδρασης υπολειτουργούν ή απουσιάζουν εντελώς. Το έλλειμμα αυτό ενισχύει το χάσμα μεταξύ κοινωνίας και διοίκησης, επιτείνοντας το αίσθημα αποκλεισμού και περιθωριοποίησης των τοπικών πληθυσμών.

Η σύγχρονη τεχνολογία διαμορφώνει πλέον νέα δεδομένα στη σχέση πολιτών και δημόσιας διοίκησης, δημιουργώντας ευκαιρίες για ουσιαστικότερη συμμετοχή στις διαδικασίες λήψης αποφάσεων. Ψηφιακές πλατφόρμες, εργαλεία ηλεκτρονικής διαβούλευσης και εφαρμογές συμμετοχής επιτρέπουν στους πολίτες να καταθέτουν απόψεις, να διατυπώνουν προτάσεις και να συμβάλλουν ενεργά στον σχεδιασμό πολιτικών, χωρίς γεωγραφικούς ή χρονικούς περιορισμούς. Παράλληλα, η αξιοποίηση τεχνολογιών όπως η ανάλυση μεγάλων δεδομένων, η δυναμική των κοινωνικών δικτύων και οι μέθοδοι συλλογής πληροφορίας από τους ίδιους τους πολίτες (crowdsourcing), μετασχηματίζουν τη διαχείριση πληροφοριών σε μια πιο ανοικτή, διαφανή και τεκμηριωμένη διαδικασία. Αυτές οι καινοτομίες προσφέρουν σημαντικά εργαλεία για τη βελτίωση της τουριστικής διακυβέρνησης και την κατανόηση των αναγκών τόσο των κατοίκων όσο και των επισκεπτών.

Ωστόσο, η τεχνολογία δεν αποτελεί από μόνη της πανάκεια. Για να επιτύχει ο στόχος της ενίσχυσης της συμμετοχής, απαιτείται ο σχεδιασμός ψηφιακών εργαλείων που είναι κατανοητά, προσβάσιμα και ασφαλή για όλους. Η διασφάλιση της προστασίας των προσωπικών δεδομένων, η θεσμική αναγνώριση της αξίας της συμμετοχής και η δημιουργία πλαισίων ενσωμάτωσης της ψηφιακής συμμετοχής στον ευρύτερο δημόσιο διάλογο είναι ουσιώδεις προϋποθέσεις. Η εμπειρία καταδεικνύει πως η ισορροπημένη συνύπαρξη ψηφιακών και παραδοσιακών μορφών διαβούλευσης – όπως οι δημόσιες συνελεύσεις, τα θεματικά εργαστήρια και οι τοπικές ομάδες διαλόγου — ενισχύει την εγκυρότητα των αποτελεσμάτων και διευρύνει τη δημοκρατική συμμετοχή. Κρίσιμος παράγοντας επιτυχίας είναι η συνεχής και έγκυρη ενημέρωση των πολιτών, η ουσιαστική αξιοποίηση των προτάσεών τους, καθώς και η ύπαρξη μηχανισμών ανατροφοδότησης που διατηρούν τον διάλογο ενεργό και ενδυναμώνουν την έννοια της συλλογικής ευθύνης.

Το πρόσφατο συνέδριο της Εταιρείας Ανδρίων Επιστημόνων με θέμα “Βιώσιμη Ανάπτυξη Τουρισμού στην Άνδρο” αποτέλεσε ένα σημαντικό βήμα προς την κατεύθυνση ενός ουσιαστικού διαλόγου για το μέλλον του νησιού. Η συνάντηση επιστημόνων, επαγγελματιών, θεσμικών φορέων και κατοίκων ανέδειξε την ανάγκη για έναν στρατηγικό σχεδιασμό που θα βασίζεται στις αρχές της συμμετοχικότητας, της διαφάνειας και της στήριξης της τοπικής κοινωνίας. Κατά τη διάρκεια του συμμετοχικού εργαστηρίου “Τι Ανάπτυξη έχουμε, τι Ανάπτυξη θέλουμε – Τουρισμός και Βιωσιμότητα”, υπό την επιστημονική επιμέλεια του καθηγητή κ. Ιωάννη Σπιλάνη, τέθηκαν επί τάπητος κρίσιμα ζητήματα που σχετίζονται με τη διαχείριση της τουριστικής ανάπτυξης, την περιβαλλοντική προστασία και τη διατήρηση της κοινωνικής συνοχής. Έγινε εμφανές πως η επιδίωξη ενός ισορροπημένου τουριστικού μοντέλου απαιτεί συνδυασμό επιστημονικής τεκμηρίωσης και ενεργού εμπλοκής της τοπικής κοινωνίας.

Σε ερώτηση για τα κατάλληλα εργαλεία και μηχανισμούς που μπορούν να διασφαλίσουν τη συμμετοχή των κατοίκων στη λήψη αποφάσεων, ο κ. Σπιλάνης απάντησε με αναφορές τόσο σε διεθνή πρότυπα όσο και στην ελληνική εμπειρία. Όπως επεσήμανε, ο Παγκόσμιος Οργανισμός Τουρισμού (UNWTO) έχει θέσει ως βασική προϋπόθεση για τη βιώσιμη τουριστική ανάπτυξη την ύπαρξη διαφανούς και συμμετοχικής διακυβέρνησης. Η εκπροσώπηση όλων των εμπλεκόμενων φορέων και η αξιοποίηση τεκμηριωμένων δεδομένων αποτελούν ακρογωνιαίους λίθους αυτής της προσέγγισης. Παράλληλα, το Παγκόσμιο Συμβούλιο Βιώσιμου Τουρισμού (GSTC) αναγνωρίζει τη διακυβέρνηση ως κρίσιμο πεδίο αξιολόγησης της βιωσιμότητας ενός προορισμού.
Ωστόσο, όπως παρατήρησε ο κ. Σπιλάνης, η εφαρμογή αυτών των αρχών στην Ελλάδα παραμένει προβληματική. Τα Εθνικά και Τοπικά Παρατηρητήρια Τουρισμού, τα οποία θα μπορούσαν να λειτουργήσουν ως βασικά εργαλεία παρακολούθησης και αξιολόγησης, είτε δεν υφίστανται είτε υπολειτουργούν. Εξαίρεση αποτελεί το Παρατηρητήριο Βιώσιμου Τουρισμού Αιγαίου του Πανεπιστημίου Αιγαίου, το οποίο έχει εκπονήσει αξιόλογες μελέτες. Η μετάβαση από τις παραδοσιακές Επιτροπές Τουριστικής Προβολής σε σύγχρονους και λειτουργικούς Φορείς Διαχείρισης Προορισμών, με διαφάνεια και θεσμική ευθύνη, εξελίσσεται με αργό ρυθμό, αφήνοντας ανεπίλυτα σημαντικά θέματα όπως η αντιμετώπιση της εποχικότητας, η ανάδειξη της τοπικής ταυτότητας, η σύνδεση του τουρισμού με την πρωτογενή παραγωγή και η ενσωμάτωση της πολιτιστικής και φυσικής κληρονομιάς στο τουριστικό προϊόν. Παρά τις αξιόλογες τοπικές πρωτοβουλίες, όπως το βραβευμένο δίκτυο μονοπατιών Andros Routes, πολλές προσπάθειες παραμένουν κατακερματισμένες, χωρίς σταθερή υποστήριξη. Μικροί επιχειρηματίες, πολιτιστικοί και περιβαλλοντικοί σύλλογοι λειτουργούν πολλές φορές χωρίς συντονισμό ή θεσμική κάλυψη, γεγονός που περιορίζει τη συνολική τους αποτελεσματικότητα.

Ο κ. Σπιλάνης τόνισε την ανάγκη υιοθέτησης ενός μοντέλου συνεργασίας που θα βασίζεται στην αρχή της “πενταπλής έλικας” – δηλαδή τη σύμπραξη μεταξύ τοπικής αυτοδιοίκησης, επιχειρηματιών, κοινωνίας πολιτών, ακαδημαϊκής κοινότητας και εργαζομένων. Μόνο μέσα από αυτή τη λειτουργική διασύνδεση και σε ένα πλαίσιο θεσμικής υποστήριξης μπορεί να διασφαλιστεί μια τουριστική ανάπτυξη πραγματικά βιώσιμη, που να ανταποκρίνεται στις ανάγκες της τοπικής κοινωνίας και στις προκλήσεις της εποχής.

Η βιώσιμη τουριστική ανάπτυξη δεν μπορεί να ιδωθεί ως ένα στενά τεχνικό ή διαχειριστικό ζήτημα. Αντιθέτως, αποτελεί μια σύνθετη και απαιτητική διαδικασία που προϋποθέτει τη συνεργασία, τη γνώση και την ενεργό συμμετοχή όλων των εμπλεκομένων – από την τοπική αυτοδιοίκηση και τους επαγγελματίες του τουρισμού έως τους ίδιους τους πολίτες. Η επιτυχία της δεν εξαρτάται μόνο από σχεδιασμούς, δείκτες και στρατηγικές, αλλά κυρίως από τη διαμόρφωση μιας κουλτούρας συμμετοχής, διαφάνειας και κοινού οράματος. Μόνο μέσα από τη διαρκή ενημέρωση, την ανοιχτή επικοινωνία και την ειλικρινή εμπλοκή της τοπικής κοινωνίας μπορεί να χαραχθεί μια πορεία ανάπτυξης που θα σέβεται τον τόπο, τους ανθρώπους και το περιβάλλον. Στο πλαίσιο αυτό, ο τουρισμός μπορεί να μετατραπεί σε μοχλό κοινωνικής συνοχής, ενίσχυσης της τοπικής ταυτότητας και ενδυνάμωσης της περιβαλλοντικής συνείδησης.

Η ουσιαστική πρόοδος δεν πηγάζει μόνο από την ύπαρξη σχεδίων ή την ανάλυση δεδομένων, προκύπτει όταν οι άνθρωποι που ζουν και δραστηριοποιούνται σε έναν τόπο αισθανθούν ότι έχουν λόγο, ρόλο και ευθύνη. Η επένδυση στη γνώση, ο σταθερός διάλογος και η εμπιστοσύνη ανάμεσα στους θεσμούς και τους πολίτες συνιστούν το σταθερό έδαφος πάνω στο οποίο μπορεί να οικοδομηθεί ένα τουριστικό μέλλον βιώσιμο, ανθεκτικό και δίκαιο για όλους.