Η ανάδειξη των νησιωτικών ταυτοτήτων, εργαλείο για την ανάπτυξη των νησιών: αξιοποιώντας τα χαρακτηριστικά των νησιών

Η εμπλοκή της Σάμου στη διεκδίκηση της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης για το 2021 μπορεί να έχει πολλαπλά οφέλη για το νησί και για το Β.Αιγαίο γενικότερα εφόσον ξεκινήσει μια ουσιαστική προσπάθεια αυτογνωσίας και ανάδειξης της ταυτότητας του νησιού όπως αυτή διαμορφώνεται δια μέσου των αιώνων. Για να γίνει αυτό θα πρέπει να αποφύγει «πειρασμούς» που στο παρελθόν έδωσαν υψηλά κόστη για έργα με ιδιαίτερα χαμηλή προστιθέμενη αξία στους τόπους, πολλά από τα οποία μένουν κουφάρια.

Το 2013 προλόγισα με την ιδιότητα του ΓΓ Αιγαίου και Νησιωτικής Πολιτικής την έκδοση με τίτλο "Η συμβολή της ΓΓΑΙΝΠ στην έρευνα και ανάδειξη των νησιωτικών ταυτοτήτων" που εκδόθηκε στο πλαίσιο του ομώνυμου συνεδρίου για την ανακοίνωση των αρχαιολογικών και άλλων πολιτιστικών έργων που είχε χρηματοδοτήσει τη προηγούμενη δεκαετία.

Μεταξύ άλλων έγραφα: “Από τη σύσταση του το Υπουργείο Αιγαίου στόχευσε στην ανάδειξη των διαφορετικών πτυχών του αιγαιοπελαγίτικου πολιτισμού όπως αυτός αναπτύχθηκε δια μέσου των αιώνων και σημάδεψε τον χώρο αυτό με τοπία, μνημεία, κτήρια, οικιστικά σύνολα, αλλά και με όλα εκείνα τα στοιχεία του υλικού και άυλου πολιτισμού, δίνοντας έναν μοναδικό χαρακτήρα, μια μοναδική ταυτότητα στο Αρχιπέλαγος. Στοιχεία που όχι μόνο συμβάλλουν στη βελτίωση της ποιότητας της ζωής όσων έχουν επιλέξει να κατοικούν στον ιδιαίτερο αυτό χώρο, αλλά δημιουργούν πόλους έλξης για επισκέπτες απ'όλο τον πλανήτη.

Η ανάδειξη των στοιχείων του πολιτισμού κάθε τόπου, σε συνδυασμό με τα φυσικά του χαρακτηριστικά αλλά και τους μύθους και τα ιστορικά στοιχεία που συνοδεύουν τη ζωή των ανθρώπων που έζησαν και πέθαναν πάνω σ'αυτά, επιτρέπει να αναδειχθεί η ξεχωριστή διαδρομή κάθε νησιού μέσα στη κοινή πορεία του μοναδικού αυτού συμπλέγματος. Κοινή πορεία που ξεκίνησε εκατομμύρια χρόνια πριν με το σχηματισμό των νησιών μέσα από φυσικές διεργασίες και συνεχίστηκε, πλέοντας το ένα δίπλα στο άλλο, γνωρίζοντας ακμή και παρακμή, δόξες και καταστροφές, πλούτο και φτώχεια, κατακτητές και ηγεμόνες. Αλληλουχία γεγονότων που άφησαν ανεξίτηλα τα ίχνη τους".

Η πρόταση που κατέθεσα δημόσια προς την Οργανωτική Επιτροπή «Σάμος Υποψήφια Πολιτιστική Πρωτεύουσα Ευρώπης 2021» για τη "Δημιουργία επισκέψιμου χώρου για τη "διήγηση" της ιστορίας της Σάμου" βρίσκεται μέσα σε αυτό το σκεπτικό. Θα το περιγράψω σε συντομία.

«Ενας τουρίστας όταν επισκέπτεται έναν τόπο συνήθως αγνοεί την ιστορία του ή την έχει πληροφορηθεί από τις ιστοσελίδες είτε του ίδιου του προορισμού, είτε του ταξιδιωτικού οργανισμού που προσπαθεί να τον «καθοδηγήσει» να τον εμπιστευτεί. 
Κάτι ανάλογο συμβαίνει και όταν φτάσει στον προορισμό. Η πληροφόρηση για μεν τους οργανωμένους τουρίστες γίνεται από τους tour leaders, ενώ για τους ταξιδεύοντες ατομικά από τουριστικούς οδηγούς και τοπικά τουριστικά γραφεία. Η πληροφορία αυτή είναι πλημμελής και στοχευμένη αφού αποσκοπεί στη πώληση υπηρεσιών. Συχνά βλέπει κανείς τουρίστες να περπατούν στο προορισμό προσπαθώντας να τον «διαβάσουν» μέσα από όσα βλέπουν σε συνδυασμό με όσα γνωρίζουν ή διαβάζουν. Ορισμένοι προορισμοί έχουν πινακίδες πληροφόρησης για περιοχές και μνημεία ιδιαίτερου ενδιαφέροντος. Οι περισσότερες όμως στερούνται τέτοιων υποδομών που έτσι κι’αλλιώς δεν μπορούν παρά να δώσουν περιορισμένη πληροφορία.

Αυτό μπορεί να θεραπευθεί μέσα από τη δημιουργία ενός χώρου που θα αφηγείται την ιστορία του τόπου, θα περιγράφει γεωλογικά μνημεία, χλωρίδα, πανίδα, σημαντικά ήθη και έθιμα αλλά και τη σύνδεση τους με την οικονομική και κοινωνική ζωή του τόπου και ότι άλλο κριθεί σημαντικό. Ταυτόχρονα θα δίνει εναύσματα για την επίσκεψη των αξιοθεάτων που διαθέτει ανάλογα με τα ενδιαφέροντα του επισκέπτη, ενώ θα μπορεί να διασυνδέεται με τα δρώμενα των εκδηλώσεων ή να έχει αναπαραστάσεις δρώμενων-εθίμων που συμβαίνουν σε άλλες εποχές. Το «κέντρο» αυτό μπορεί να αποτελεί σημείο αυτογνωσίας των ντόπιων και ενημέρωσης των επισκεπτών όλο το χρόνο, ανεξάρτητα των πολιτιστικών γεγονότων και άλλων εκδηλώσεων και δραστηριοτήτων που υποχρεωτικά έχουν συγκεκριμένο διάστημα που συμβαίνουν ή που δεν μπορούν να αποτελούν αντικείμενο προσέγγισης τους από τουρίστες. Το «κέντρο» αυτό θα πρέπει να διαθέτει επίσης πωλητήριο βιβλίων, φωτογραφιών και άλλων ενθυμίων.

Για τη δημιουργία ενός χώρου με στόχο την «αποτύπωση» της ιστορίας και της ταυτότητα της Σάμου (πολιτιστική, περιβαλλοντική, παραγωγική κλπ) προτείνεται η αξιοποίηση της έκδοσης «Σάμος, Πατρίδα μου» που έχει γραφτεί με τη δομή της «εύπεπτης» αλλά ιδιαίτερα τεκμηριωμένης και αναλυτικής αφήγησης των διαφορετικών πτυχών της ιστορίας της Σάμου. Γράφτηκε για να καλύψει τις ανάγκες του μαθήματος της τοπικής ιστορίας που διδάχτηκε για κάποια χρόνια, ενώ διαβάζεται ευχάριστα και από μεγάλους. 
Με βάση το «σενάριο» του βιβλίου που αφηγείται ο Σάμιος γεωγράφος Νικάνορας μπορεί να φτιαχτεί μία «αφήγηση» της ιστορίας της Σάμου με αξιοποίηση όλων των παλαιών και σύγχρονων μέσων και τεχνικών με όποιο τρόπο κριθεί πρόσφορος δίνοντας έμφαση στα σημαντικότερα στοιχεία για τα οποία η Σάμος είναι περισσότερο γνωστή. Ταυτόχρονα θα πρέπει να δίνονται πληροφορίες για τα σημαντικά γεγονότα που συμβαίνουν στην ιστορία της ευρύτερης περιοχής ή ακόμη και παγκόσμια με ή και χωρίς επιρροή στη τοπική ιστορία. 
Για να υλοποιηθεί η δράση αυτή χρειάζεται να δημιουργηθεί μια ομάδα που γνωρίζει καλά τη τοπική ιστορία και να πλαισιωθεί από ανθρώπους που γνωρίζουν τη τεχνική δημιουργίας «μουσειακών χώρων» για το ευρύ κοινό.

Σχετική είναι η περίπτωση του Madeira Story Center που επισκέφθηκα πριν μερικά χρόνια. To Madeira Story Center είναι στεγασμένο σε ένα 3όροφο κτήριο στη παλαιά συνοικία της πρωτεύουσας Funchal. Στη είσοδο του παρουσιάζει τη γεωλογική γένεση του ηφαιστειακού αυτού νησιού και τα βασικά γεωγραφικά χαρακτηριστικά. Στη συνέχεια ανεβαίνεις στον 3ο όροφο όπου στο μπαλκόνι υπάρχουν τα βασικά είδη της χλωρίδας. Μετά μπαίνεις στο κτίριο και εκεί αρχίζει η περιγραφή της ιστορίας του νησιού από την ανακάλυψη του από τους θαλασσοπόρους μέχρι σήμερα. Η περιγραφή αυτή γίνεται κυρίως με πάνελς, κούκλες, φωτογραφίες, παιχνίδια, Η/Υ και όποιο άλλο μέσο θεωρήθηκε πρόσφορο για να κρατήσει το ενδιαφέρον του επισκέπτη.» (παρατίθενται κάποιες φωτογραφίες).

Επίσης ανατρέχοντας στο "παρελθόν" όταν είχαμε δουλέψει για τη Σάμο είχαμε καταθέσει προτάσεις για ανάδειξη της μοναδικότητας του Πυθαγόρα. Αυτές τις μοναδικότητες της Σάμου και του κάθε τόπου ας τις αναδείξουμε μαζί με τη ζωή και τα έργα των απλών ανθρώπων και τα μοναδικά ίχνη που άφησαν στους τόπους μας. Χρειάζεται να υπογραμμίσουμε ότι τα έργα αυτά απαιτούν πολύ μικρότερους προϋπολογισμούς από πολλά «σκληρά» έργα των οποίων η λειτουργικότητα και χρησιμότητα είναι πλήρως αμφισβητήσιμη, ενώ ενσωματώνουν γνώση και εκπαιδευμένο ανθρώπινο δυναμικό και κατά συνέπεια δίνουν προστιθέμενη αξία που είναι σήμερα το ζητούμενο για τη χώρα μας. Φαντάζομαι ότι συνάδελφοι, ερευνητές και φοιτητές του Πανεπιστημίου Αιγαίου θα μπορούσαν να συμβάλουν σ’αυτή τη δημιουργική προσπάθεια οι πρώτοι μεταφέροντας γνώση και οι δεύτεροι αποκτώντας εμπειρίες.  

Με την ευκαιρία αυτή θα εκφράσω και μια ευχή: ανεξάρτητα του πως θα εξελιχθεί η υποψηφιότητα της Σάμου - και αν πετύχει τόσο το καλύτερο - να υπάρξει μια πρωτοβουλία για την κοινή ανάδειξη του μοναδικού φυσικού, πολιτιστικού και παραγωγικού πλούτου του Αιγαίου. Εδώ και χρόνια υποστηρίζουμε ότι τα συγκριτικά πλεονεκτήματα των νησιών είναι η φύση και ο πολιτισμός τους. Η πρώην Δ/νση Πολιτισμού του τ Υπουργείου Αιγαίου, στα 25 χρόνια λειτουργίας της, χρηματοδότησε μεταξύ άλλων εκδόσεις που έχουν χαρτογραφήσει αυτόν τον πλούτο. Παράλληλα έχουν γίνει και γίνονται καθημερινά προσπάθειες από επιστήμονες αλλά και απλούς ανθρώπους με γνώση αλλά και πάθος για το χώρο αυτό, συγκεντρώνοντας υλικό απίστευτης αξίας που χάνεται ανεκμετάλλευτο, ενώ παράλληλα "καταστρέφονται" τα ίχνη από μια αναπτυξιακή λογική που βασίζεται στην υπεραξία της γης και στο μπετόν.

Ας σκεφτούμε ότι η ανάπτυξη των νησιών μας μπορεί να αλλάξει πορεία αν πάψουμε να βλέπουμε τη νησιωτικότητα ως μειονέκτημα, αλλά ως μια μοναδικότητα, ένα πλεονέκτημα για αξιοποίηση.

Γ.Σπιλάνης 
Αναπληρωτής Καθηγητής Πανεπιστημίου Αιγαίου

Περιφερειακός Σύμβουλος με τον συνδυασμό ΣΥΜΒΟΛΑΙΟ ΖΩΗΣ με το ΑΙΓΑΙΟ