Βιώσιμος τουρισμός και συμμετοχή πολιτών: Ο ρόλος της τοπικής κοινωνίας στην ανάπτυξη του μέλλοντος Γιώτα Μοσχοπουλίδου - DTN

Η βιώσιμη τουριστική ανάπτυξη απαιτεί ενεργό συμμετοχή των κατοίκων, διαφάνεια στη διακυβέρνηση και συνεργασία όλων των τοπικών φορέων.

Ο τουρισμός αποτελεί, δίχως αμφιβολία, έναν από τους κύριους μοχλούς ανάπτυξης για πολλές περιοχές, προσφέροντας τόνωση της τοπικής οικονομίας, δημιουργία νέων θέσεων εργασίας και προβολή του πολιτιστικού και φυσικού πλούτου κάθε τόπου. Παρά τα σημαντικά οφέλη του, η τουριστική ανάπτυξη δεν συνοδεύεται πάντοτε από κοινωνική ισορροπία και περιβαλλοντική ευαισθησία. Αντιθέτως, σε αρκετές περιπτώσεις η οικονομική ευημερία συνυπάρχει με φαινόμενα κοινωνικού αποκλεισμού, περιβαλλοντικής επιβάρυνσης και σταδιακής αλλοίωσης της τοπικής ταυτότητας. Η προσήλωση σε βραχυπρόθεσμα κέρδη και η υιοθέτηση πολιτικών χωρίς ουσιαστική εμπλοκή των κατοίκων καταλήγουν συχνά σε αποσπασματικές, αναποτελεσματικές παρεμβάσεις. Σε αυτό το πλαίσιο, η μετάβαση από έναν συγκεντρωτικό σχεδιασμό σε ένα περισσότερο συμμετοχικό και ανοιχτό μοντέλο διακυβέρνησης δεν είναι πλέον επιλογή, αλλά επιτακτική ανάγκη. Όταν οι τοπικές κοινωνίες συμμετέχουν ενεργά στον σχεδιασμό και την υλοποίηση τουριστικών πολιτικών, δεν ενισχύεται μόνο η αποτελεσματικότητα των παρεμβάσεων — εξασφαλίζεται επίσης η κοινωνική συνοχή, η διατήρηση των φυσικών πόρων και η βιωσιμότητα του αναπτυξιακού μοντέλου.

Η σχετική βιβλιογραφία επισημαίνει πως η ενεργή συμμετοχή των κατοίκων δεν συνιστά απλώς μια μορφή δημοκρατικής έκφρασης, αλλά αποτελεί θεμελιώδη προϋπόθεση για τη μακροπρόθεσμη επιτυχία και βιωσιμότητα κάθε πολιτικής. Όταν οι πολίτες έχουν φωνή και ρόλο στη λήψη αποφάσεων, ενισχύεται το αίσθημα του “ανήκειν”, καλλιεργείται η εμπιστοσύνη προς τους θεσμούς και προωθείται η συνεργασία μεταξύ τοπικών φορέων και κοινωνίας. Αντίθετα, η συστηματική απομάκρυνση των κατοίκων από τις διαδικασίες διαμόρφωσης στρατηγικών οδηγεί σε δυσπιστία, αποστασιοποίηση και, συχνά, σε ενεργή αντίδραση που μπορεί να εκτροχιάσει τη συλλογικά διαμορφωμένη προοπτική της περιοχής. Παρότι οι θεωρητικές προσεγγίσεις υπερθεματίζουν τη σημασία της συμμετοχικότητας, η εφαρμογή της στην πράξη αποδεικνύεται συχνά επιφανειακή ή προσχηματική. Οι κάτοικοι συμμετέχουν σε διαδικασίες διαβούλευσης, όχι ως ισότιμοι συνομιλητές, αλλά ως θεατές εκ των υστέρων, καλούμενοι να επιβεβαιώσουν προειλημμένες αποφάσεις. Η πρόσβαση στην πληροφόρηση είναι συνήθως ανεπαρκής, τα εργαλεία συμμετοχής περιορισμένα και τα θεσμικά κανάλια διάδρασης υπολειτουργούν ή απουσιάζουν εντελώς. Το έλλειμμα αυτό ενισχύει το χάσμα μεταξύ κοινωνίας και διοίκησης, επιτείνοντας το αίσθημα αποκλεισμού και περιθωριοποίησης των τοπικών πληθυσμών.

Η σύγχρονη τεχνολογία διαμορφώνει πλέον νέα δεδομένα στη σχέση πολιτών και δημόσιας διοίκησης, δημιουργώντας ευκαιρίες για ουσιαστικότερη συμμετοχή στις διαδικασίες λήψης αποφάσεων. Ψηφιακές πλατφόρμες, εργαλεία ηλεκτρονικής διαβούλευσης και εφαρμογές συμμετοχής επιτρέπουν στους πολίτες να καταθέτουν απόψεις, να διατυπώνουν προτάσεις και να συμβάλλουν ενεργά στον σχεδιασμό πολιτικών, χωρίς γεωγραφικούς ή χρονικούς περιορισμούς. Παράλληλα, η αξιοποίηση τεχνολογιών όπως η ανάλυση μεγάλων δεδομένων, η δυναμική των κοινωνικών δικτύων και οι μέθοδοι συλλογής πληροφορίας από τους ίδιους τους πολίτες (crowdsourcing), μετασχηματίζουν τη διαχείριση πληροφοριών σε μια πιο ανοικτή, διαφανή και τεκμηριωμένη διαδικασία. Αυτές οι καινοτομίες προσφέρουν σημαντικά εργαλεία για τη βελτίωση της τουριστικής διακυβέρνησης και την κατανόηση των αναγκών τόσο των κατοίκων όσο και των επισκεπτών.

Ωστόσο, η τεχνολογία δεν αποτελεί από μόνη της πανάκεια. Για να επιτύχει ο στόχος της ενίσχυσης της συμμετοχής, απαιτείται ο σχεδιασμός ψηφιακών εργαλείων που είναι κατανοητά, προσβάσιμα και ασφαλή για όλους. Η διασφάλιση της προστασίας των προσωπικών δεδομένων, η θεσμική αναγνώριση της αξίας της συμμετοχής και η δημιουργία πλαισίων ενσωμάτωσης της ψηφιακής συμμετοχής στον ευρύτερο δημόσιο διάλογο είναι ουσιώδεις προϋποθέσεις. Η εμπειρία καταδεικνύει πως η ισορροπημένη συνύπαρξη ψηφιακών και παραδοσιακών μορφών διαβούλευσης – όπως οι δημόσιες συνελεύσεις, τα θεματικά εργαστήρια και οι τοπικές ομάδες διαλόγου — ενισχύει την εγκυρότητα των αποτελεσμάτων και διευρύνει τη δημοκρατική συμμετοχή. Κρίσιμος παράγοντας επιτυχίας είναι η συνεχής και έγκυρη ενημέρωση των πολιτών, η ουσιαστική αξιοποίηση των προτάσεών τους, καθώς και η ύπαρξη μηχανισμών ανατροφοδότησης που διατηρούν τον διάλογο ενεργό και ενδυναμώνουν την έννοια της συλλογικής ευθύνης.

Το πρόσφατο συνέδριο της Εταιρείας Ανδρίων Επιστημόνων με θέμα “Βιώσιμη Ανάπτυξη Τουρισμού στην Άνδρο” αποτέλεσε ένα σημαντικό βήμα προς την κατεύθυνση ενός ουσιαστικού διαλόγου για το μέλλον του νησιού. Η συνάντηση επιστημόνων, επαγγελματιών, θεσμικών φορέων και κατοίκων ανέδειξε την ανάγκη για έναν στρατηγικό σχεδιασμό που θα βασίζεται στις αρχές της συμμετοχικότητας, της διαφάνειας και της στήριξης της τοπικής κοινωνίας. Κατά τη διάρκεια του συμμετοχικού εργαστηρίου “Τι Ανάπτυξη έχουμε, τι Ανάπτυξη θέλουμε – Τουρισμός και Βιωσιμότητα”, υπό την επιστημονική επιμέλεια του καθηγητή κ. Ιωάννη Σπιλάνη, τέθηκαν επί τάπητος κρίσιμα ζητήματα που σχετίζονται με τη διαχείριση της τουριστικής ανάπτυξης, την περιβαλλοντική προστασία και τη διατήρηση της κοινωνικής συνοχής. Έγινε εμφανές πως η επιδίωξη ενός ισορροπημένου τουριστικού μοντέλου απαιτεί συνδυασμό επιστημονικής τεκμηρίωσης και ενεργού εμπλοκής της τοπικής κοινωνίας.

Σε ερώτηση για τα κατάλληλα εργαλεία και μηχανισμούς που μπορούν να διασφαλίσουν τη συμμετοχή των κατοίκων στη λήψη αποφάσεων, ο κ. Σπιλάνης απάντησε με αναφορές τόσο σε διεθνή πρότυπα όσο και στην ελληνική εμπειρία. Όπως επεσήμανε, ο Παγκόσμιος Οργανισμός Τουρισμού (UNWTO) έχει θέσει ως βασική προϋπόθεση για τη βιώσιμη τουριστική ανάπτυξη την ύπαρξη διαφανούς και συμμετοχικής διακυβέρνησης. Η εκπροσώπηση όλων των εμπλεκόμενων φορέων και η αξιοποίηση τεκμηριωμένων δεδομένων αποτελούν ακρογωνιαίους λίθους αυτής της προσέγγισης. Παράλληλα, το Παγκόσμιο Συμβούλιο Βιώσιμου Τουρισμού (GSTC) αναγνωρίζει τη διακυβέρνηση ως κρίσιμο πεδίο αξιολόγησης της βιωσιμότητας ενός προορισμού.
Ωστόσο, όπως παρατήρησε ο κ. Σπιλάνης, η εφαρμογή αυτών των αρχών στην Ελλάδα παραμένει προβληματική. Τα Εθνικά και Τοπικά Παρατηρητήρια Τουρισμού, τα οποία θα μπορούσαν να λειτουργήσουν ως βασικά εργαλεία παρακολούθησης και αξιολόγησης, είτε δεν υφίστανται είτε υπολειτουργούν. Εξαίρεση αποτελεί το Παρατηρητήριο Βιώσιμου Τουρισμού Αιγαίου του Πανεπιστημίου Αιγαίου, το οποίο έχει εκπονήσει αξιόλογες μελέτες. Η μετάβαση από τις παραδοσιακές Επιτροπές Τουριστικής Προβολής σε σύγχρονους και λειτουργικούς Φορείς Διαχείρισης Προορισμών, με διαφάνεια και θεσμική ευθύνη, εξελίσσεται με αργό ρυθμό, αφήνοντας ανεπίλυτα σημαντικά θέματα όπως η αντιμετώπιση της εποχικότητας, η ανάδειξη της τοπικής ταυτότητας, η σύνδεση του τουρισμού με την πρωτογενή παραγωγή και η ενσωμάτωση της πολιτιστικής και φυσικής κληρονομιάς στο τουριστικό προϊόν. Παρά τις αξιόλογες τοπικές πρωτοβουλίες, όπως το βραβευμένο δίκτυο μονοπατιών Andros Routes, πολλές προσπάθειες παραμένουν κατακερματισμένες, χωρίς σταθερή υποστήριξη. Μικροί επιχειρηματίες, πολιτιστικοί και περιβαλλοντικοί σύλλογοι λειτουργούν πολλές φορές χωρίς συντονισμό ή θεσμική κάλυψη, γεγονός που περιορίζει τη συνολική τους αποτελεσματικότητα.

Ο κ. Σπιλάνης τόνισε την ανάγκη υιοθέτησης ενός μοντέλου συνεργασίας που θα βασίζεται στην αρχή της “πενταπλής έλικας” – δηλαδή τη σύμπραξη μεταξύ τοπικής αυτοδιοίκησης, επιχειρηματιών, κοινωνίας πολιτών, ακαδημαϊκής κοινότητας και εργαζομένων. Μόνο μέσα από αυτή τη λειτουργική διασύνδεση και σε ένα πλαίσιο θεσμικής υποστήριξης μπορεί να διασφαλιστεί μια τουριστική ανάπτυξη πραγματικά βιώσιμη, που να ανταποκρίνεται στις ανάγκες της τοπικής κοινωνίας και στις προκλήσεις της εποχής.

Η βιώσιμη τουριστική ανάπτυξη δεν μπορεί να ιδωθεί ως ένα στενά τεχνικό ή διαχειριστικό ζήτημα. Αντιθέτως, αποτελεί μια σύνθετη και απαιτητική διαδικασία που προϋποθέτει τη συνεργασία, τη γνώση και την ενεργό συμμετοχή όλων των εμπλεκομένων – από την τοπική αυτοδιοίκηση και τους επαγγελματίες του τουρισμού έως τους ίδιους τους πολίτες. Η επιτυχία της δεν εξαρτάται μόνο από σχεδιασμούς, δείκτες και στρατηγικές, αλλά κυρίως από τη διαμόρφωση μιας κουλτούρας συμμετοχής, διαφάνειας και κοινού οράματος. Μόνο μέσα από τη διαρκή ενημέρωση, την ανοιχτή επικοινωνία και την ειλικρινή εμπλοκή της τοπικής κοινωνίας μπορεί να χαραχθεί μια πορεία ανάπτυξης που θα σέβεται τον τόπο, τους ανθρώπους και το περιβάλλον. Στο πλαίσιο αυτό, ο τουρισμός μπορεί να μετατραπεί σε μοχλό κοινωνικής συνοχής, ενίσχυσης της τοπικής ταυτότητας και ενδυνάμωσης της περιβαλλοντικής συνείδησης.

Η ουσιαστική πρόοδος δεν πηγάζει μόνο από την ύπαρξη σχεδίων ή την ανάλυση δεδομένων, προκύπτει όταν οι άνθρωποι που ζουν και δραστηριοποιούνται σε έναν τόπο αισθανθούν ότι έχουν λόγο, ρόλο και ευθύνη. Η επένδυση στη γνώση, ο σταθερός διάλογος και η εμπιστοσύνη ανάμεσα στους θεσμούς και τους πολίτες συνιστούν το σταθερό έδαφος πάνω στο οποίο μπορεί να οικοδομηθεί ένα τουριστικό μέλλον βιώσιμο, ανθεκτικό και δίκαιο για όλους.

 

 

Η Άνδρος χαράζει πορεία προς τον βιώσιμο τουρισμό - Βίκυ Καραντζαβέλου

 

Προορισμοί

Το συνέδριο της Εταιρείας Ανδρίων Επιστημόνων επιβεβαίωσε τη δέσμευση της Άνδρου σε μια νέα πορεία βιώσιμης τουριστικής ανάπτυξης.

Η πρώτη ημέρα του συνεδρίου της Εταιρείας Ανδρίων Επιστημόνων με θέμα «Βιώσιμη Ανάπτυξη Τουρισμού στην Άνδρο» επιβεβαίωσε ότι το νησί βρίσκεται σε μια κρίσιμη καμπή όσον αφορά το μέλλον του τουρισμού του. Η συμμετοχή επιστημόνων, επαγγελματιών, φορέων και πολιτών ανέδειξε τη διάθεση συνεργασίας και αναζήτησης κοινών λύσεων για μια πιο ισορροπημένη και βιώσιμη αναπτυξιακή πορεία.

Το συνέδριο άνοιξε με το συμμετοχικό εργαστήριο “Τι Ανάπτυξη έχουμε, τι Ανάπτυξη θέλουμε – Τουρισμός και Βιωσιμότητα”, υπό την επιστημονική επιμέλεια του καθηγητή Ιωάννη Σπιλάνη. Μέσα από τη συμπλήρωση ερωτηματολογίων και ανοιχτή διαβούλευση, τέθηκαν στο τραπέζι ουσιαστικά ερωτήματα για το πώς μπορεί η Άνδρος να ενισχύσει την τουριστική της δραστηριότητα χωρίς να διακυβεύσει την περιβαλλοντική και κοινωνική της ισορροπία. Οι συμμετέχοντες αντάλλαξαν απόψεις και προτάσεις, δημιουργώντας έναν δυναμικό διάλογο που αποκάλυψε τόσο τις προκλήσεις όσο και τις προοπτικές του νησιού.

Ο κ. Σπιλάνης, στο πλαίσιο της παρέμβασής του, τόνισε χαρακτηριστικά:

«Από τις παρουσιάσεις των εκπροσώπων φορέων και των πολιτών επιβεβαιώθηκε για μια φορά ακόμη ο παραγωγικός, ο περιβαλλοντικός και ο πολιτιστικός πλούτος της Άνδρου, όπως συμβαίνει στη πλειοψηφία των νησιών. Πολλές δράσεις έχουν γίνει προς την κατεύθυνση της ανάδειξης της ενδοχώρας μέσα από ένα πιστοποιημένο δίκτυο μονοπατιών εδώ και 15 χρόνια, ενώ πολλές άλλες δράσεις παραμένουν αποσπασματικές. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον είχε η ένταση της υποστήριξης της ανάγκης ανάδειξης της ταυτότητας του τόπου από τους νέους που με πάθος υπερασπίστηκαν αυτή την ανάγκη. Όμως οι τοπικές κοινωνίες έχουν ανάγκη από ολοκληρωμένο σχέδιο και στήριξη που, όπως φάνηκε από τη διαβούλευση, απουσιάζουν παντελώς. Στα χέρια των ανθρώπων του νησιού βρίσκονται οι πρωτοβουλίες που πρέπει να παρθούν. Το Παρατηρητήριο Βιώσιμου Τουρισμού Αιγαίου δηλώνει παρόν στο κάλεσμα για επιστημονική στήριξη».

Η πρόεδρος της ΕΤΑΝΕΠ, Ελένη Σαλουβάρδου, άνοιξε τις εργασίες ευχαριστώντας τον Δήμο Άνδρου για την υποστήριξη και τους χορηγούς που συνέβαλαν στην επιτυχία του συνεδρίου. Στον εναρκτήριο χαιρετισμό της, η έπαρχος Άνδρου Άννα Βρεττού υπογράμμισε τη σημασία της πρωτοβουλίας, επισημαίνοντας πως η Άνδρος καλείται να βρει ισορροπία ανάμεσα στην ανάπτυξη και τη διατήρηση του χαρακτήρα της.

Η Ελένη Πολίτου, γενική γραμματέας της Εταιρείας και πρώην διευθύντρια του ΕΟΤ, παρουσίασε ένα σύντομο ιστορικό της τουριστικής εξέλιξης του νησιού, φωτίζοντας τις φάσεις ανάπτυξης και τις κρίσιμες καμπές που διαμόρφωσαν τη σημερινή του εικόνα.

Η Όλγα Καραγιάννη, οικονομολόγος και διαχειρίστρια του Ερευνητικού Κέντρου Άνδρου, παρουσίασε το έργο του κέντρου και του δικτύου Andros Routes, επισημαίνοντας πως η ανάδειξη και πιστοποίηση των μονοπατιών του νησιού, σε σύνδεση με τον αγροτικό χώρο, αποτελούν ισχυρό μοχλό βιώσιμου τουρισμού. Παράλληλα, η Κυριακούλα Κονδυλάτου ανέδειξε τη συμβολή του Διεθνούς Φεστιβάλ Άνδρου στη διαμόρφωση μιας νέας πολιτιστικής ταυτότητας για τον προορισμό, φέρνοντας συγκεκριμένα παραδείγματα που καταδεικνύουν τη δυναμική του πολιτισμού στην τουριστική προβολή.

Η συζήτηση εμπλουτίστηκε με την παρέμβαση της Κατερίνας Ρεμούνδου, η οποία ανέδειξε τη γαστρονομία ως στοιχείο πολιτιστικής κληρονομιάς και αυθεντικής εμπειρίας για τον επισκέπτη, καθώς και των Βιργινίας Δούκισσας και Κατερίνας Τριδήμα, που έδωσαν έμφαση στη σύνδεση του τουρισμού με την τοπική παραγωγή.

Το πρόγραμμα ολοκληρώθηκε με την παρουσίαση των Ειρήνης Σακελλάρη και Ειρήνης Πιττακίδου από τον Σύλλογο Γυναικών Άνδρου, για το Andros Cultural Paths, που συνδυάζει παράδοση, γαστρονομία, ιστορία και τέχνη σε ένα ενιαίο τουριστικό αφήγημα.

Η δεύτερη ημέρα του συνεδρίου συνεχίστηκε με εξαιρετικό ενδιαφέρον και γόνιμο διάλογο. Παρόντες ήταν ο Δήμαρχος Άνδρου Θεοδόσης Σουσούδης, αντιδήμαρχοι, δημοτικοί σύμβουλοι, ο επικεφαλής της αντιπολίτευσης, καθώς και εκπρόσωποι της επιστημονικής και επιχειρηματικής κοινότητας.

Στον χαιρετισμό του, ο κ. Σουσούδης υπογράμμισε ότι «η Άνδρος δεν είναι μόνο φυσική ομορφιά, αλλά τόπος με ιστορία, πολιτισμό, παράδοση και ανθρώπους που εργάζονται και δημιουργούν». Επισήμανε τις προσπάθειες του Δήμου για αναβάθμιση των υποδομών, βελτίωση του οδικού δικτύου, ενίσχυση του πολιτισμού και του αθλητισμού, καθώς και την ανάγκη ο τουρισμός να συνυπάρχει δημιουργικά με την αγροτική παραγωγή και την τοπική οικονομία.

Η ημέρα περιλάμβανε εισηγήσεις υψηλού επιπέδου. Ο Δημήτρης Μπλούκος, εκπρόσωπος της Γενικής Γραμματείας Τουρισμού, παρουσίασε τις πολιτικές του Υπουργείου και τα διαθέσιμα χρηματοδοτικά εργαλεία, τονίζοντας ότι η βιώσιμη τουριστική μετάβαση αποτελεί ταυτόχρονα πρόκληση και ευκαιρία για νησιά όπως η Άνδρος. Η Μπέττυ Χατζηνικολάου αναφέρθηκε στις προκλήσεις του τουρισμού στις Κυκλάδες και στα όρια της φέρουσας ικανότητας των νησιών, επισημαίνοντας τη σημασία της αυθεντικότητας.

Ο Δρ. Μιλτιάδης Λάζογλου ανέλυσε τη σχέση του τουρισμού με τον χωρικό σχεδιασμό και τη δόμηση, υπογραμμίζοντας ότι η οριοθέτηση των οικισμών είναι κρίσιμη για την προστασία του φυσικού και δομημένου περιβάλλοντος. Ο επιχειρηματίας Νίκος Κουτσιάνας μίλησε διαδικτυακά για τις αγροτουριστικές δυνατότητες της Άνδρου, ενώ ο Γεώργιος Φιλιππίδης τόνισε τη συμπληρωματικότητα του τουρισμού και του πρωτογενούς τομέα.

Η θεματική των πολιτιστικών μνημείων παρουσιάστηκε από τον αρχιτέκτονα Νίκο Βασιλόπουλο, ο οποίος ανέδειξε, μέσα από φωτογραφικό υλικό, τα μεσαιωνικά γεφύρια της Άνδρου ως «αγνοημένους θησαυρούς». Ο Δημήτρης Κοκκίνης μίλησε για τις προοπτικές της αναγεννητικής οικονομίας και της μπλε ανάπτυξης, ενώ ο Ευδόκιμος Φρεγκόγλου παρουσίασε το μοντέλο των DMMOs, προτείνοντας νέα σχήματα συνεργασίας δημόσιου και ιδιωτικού τομέα για τη διαχείριση προορισμών.

Ο Γιάννης Ρούσσος, πρόεδρος του Επιμελητηρίου Κυκλάδων, υπογράμμισε μέσω βίντεο τη σημασία της εκπαίδευσης και της επαγγελματικής κατάρτισης για τη βελτίωση της ποιότητας των τουριστικών υπηρεσιών.

Η ημέρα ολοκληρώθηκε με στρογγυλό τραπέζι, συντονισμένο από τον καθηγητή Ιωάννη Σπιλάνη, όπου συζητήθηκαν τρόποι ενίσχυσης της τουριστικής δραστηριότητας, επιμήκυνσης της περιόδου και βελτίωσης της διαχείρισης του προορισμού, με στόχο τα οφέλη του τουρισμού να επιστρέφουν στην τοπική κοινωνία με σεβασμό στο περιβάλλον.

Το συνέδριο έκλεισε με θετικό απολογισμό, αφήνοντας ένα αίσθημα ικανοποίησης για τον ουσιαστικό διάλογο και τη συνειδητοποίηση ότι η βιώσιμη ανάπτυξη τουρισμού στην Άνδρο απαιτεί συνέργειες, μακρόπνοο σχεδιασμό και ενεργή συμμετοχή όλων των εμπλεκομένων.