ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΗ ΑΝΑΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ ΣΤΟ ΝΗΣΙΩΤΙΚΟ ΧΩΡΟ

ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΗ ΑΝΑΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ ΣΤΟ ΝΗΣΙΩΤΙΚΟ ΧΩΡΟ

Τα νησιά είναι περιοχές με ειδικά χαρακτηριστικά: μικρό μέγεθος με περιορισμένη αγορά και ανεπαρκείς φυσικούς πόρους, απομόνωση και περιφερειακότητα (απόσταση από τα κέντρα λήψης αποφάσεων και παροχής ανώτερων υπηρεσιών), αλλά σημαντικούς πολιτιστικούς και περιβαλλοντικούς πόρους.  Τα χαρακτηριστικά αυτά έχουν ως αποτέλεσμα την αύξηση του κόστους της λειτουργίας των επιχειρήσεων, την αύξηση του κόστους παραγωγής και λειτουργίας υποδομών και υπηρεσιών δημοσίου συμφέροντος από το κράτος και υψηλότερο κόστος ζωής για τους κατοίκους. Το αυξημένο κόστος παραγωγής σε συνδυασμό την αδυναμία δημιουργίας οικονομιών κλίμακας και συγκέντρωσης, αλλά και υψηλής προσπελασιμότητας, καθιστούν τα νησιά μη ανταγωνιστικές περιοχές (όπως αποτυπώνει ο ευρωπαϊκός δείκτης ανταγωνιστικότητας) και μη ελκυστικές με κλασσικούς όρους για εγκατάσταση δραστηριοτήτων και ανθρώπων. Ταυτόχρονα η έλλειψη πόρων λόγω του περιορισμένου χώρου καθιστά το όλο σύστημα εύθραυστο τόσο οικονομικά όσο και κοινωνικά και περιβαλλοντικά.

Από την άλλη πλευρά το πλούσιο φυσικό και πολιτιστικό περιβάλλον τους αλλά και η μικρή τους κλίμακα, τα καθιστά περιοχές με υψηλή ποιότητα ζωής που προσελκύει τόσο επισκέπτες-τουρίστες όσο και μια διαφορετική κατηγορία ατόμων που θέλουν να εγκατασταθούν ή και να παραμείνουν. Σε πολλά νησιά η άναρχη τουριστική ανάπτυξη έχει ήδη δημιουργήσει αρνητικές συνέπειες που πρέπει να αντιμετωπιστούν με ολοκληρωμένες παρεμβάσεις.

Ταυτόχρονα στη πλειοψηφία των νησιών υπάρχουν παραδοσιακές παραγωγικές δραστηριότητες που βασίζονται σε τοπικούς πόρους και ιδιαίτερες διαδικασίες με αποτέλεσμα να παράγονται προϊόντα (κυρίως αγροδιατροφής) υψηλής ποιότητας όπως φαίνεται από τα πολλά σήματα ΠΟΠ και ΠΓΕ που υπάρχουν στα νησιά.

Η παραγωγική ανασυγκρότηση στα νησιά μπορεί να στηριχθεί στους δύο κλάδους αυτούς και ταυτόχρονα να υποστηριχθεί η δημιουργία θετικού πλαισίου (με τη παροχή υπηρεσιών δημοσίου συμφέροντος σε ικανοποιητικό επίπεδο από το κράτος) για προσέλκυση και άλλων δράσεων.

Ο προτεινόμενος τρόπος υπέρβασης του προβλήματος είναι:

(α) η εστίαση στη παραγωγή προϊόντων και υπηρεσιών ποιότητας με αξιοποίηση των (μοναδικών) τοπικών φυσικών, πολιτιστικών και παραγωγικών πόρων των νησιών απευθυνόμενοι σε niche markets που αξιολογούν υψηλά τους πόρους αυτούς (για να καταναλώσουν τα παραγόμενα προϊόντα και υπηρεσίες που παράγονται σ’αυτά) και

(β) την ανάδειξη της ποιότητα ζωής που μπορεί να προσφέρει η μικρή κλίμακα (για να κατοικήσουν σ’αυτά) με την ανάπτυξη κατάλληλα σχεδιασμένων υπηρεσιών δημοσίου συμφέροντος.

ΣΤΟΧΟΙ

Οι στόχοι μπορούν να ομαδοποιηθούν σε τρεις, σε αντιστοιχία με τους στόχους της Στρατηγικής ΕΥΡΩΠΗ 2020 που είναι: έξυπνη μεγέθυνση για επίτευξη ανταγωνιστικότητας της ευρωπαϊκής οικονομίας, πράσινη μεγέθυνση για μείωση των περιβαλλοντικών πιέσεων και μεγέθυνση χωρίς αποκλεισμούς για τον περιορισμό των κοινωνικών ανισοτήτων, ώστε η νησιωτική Ελλάδα να βρίσκεται εναρμονισμένη και σε διαδικασία σύγκλισης με την ΕΕ λαμβάνοντας υπόψη τους εγκεκριμένους δείκτες στους οποίους η νησιωτική χώρα υστερεί ιδιαίτερα.

Οι προτεινόμενοι στόχοι είναι:

-          Ποιοτικά νησιά με αξιοποίηση των τοπικών ιδιαίτερων (ή και μοναδικών) πόρων για παραγωγή προϊόντων υψηλής ποιότητας και προστιθέμενης αξίας

-          Πράσινα νησιά για την αποδοτική χρήση και επανάχρηση των περιορισμένων φυσικών πόρων αντι της προσπάθειας κάλυψης της συνεχούς αυξανόμενης ζήτησης.

-          Νησιά ίσων ευκαιριών με στόχο τη παροχή σε νησιωτικές επιχειρήσεις και νησιώτες ισοδύναμες επιχειρηματικές και επαγγελματικές ευκαιρίες και υπηρεσίες δημοσίου συμφέροντος με αυτές στην ηπειρωτική χώρα

Τα μέτρα αυτά μπορούν να αφορούν τους παρακάτω τομείς:

-          Τομέας Ανάπτυξης για την υλοποίηση του στόχου «ποιοτικά νησιά»

o   Βελτίωση της ανταγωνιστικότητας του τουρισμού στα νησιά μέσα από τη βελτίωση της ποιότητας των παρεχόμενων υπηρεσιών από επιχειρήσεις και αυτοδιοίκηση, τη διαφοροποίηση του συνολικού τουριστικού προϊόντος και την βελτίωση της προβολής με την ανάδειξη της ταυτότητας του αρχιπελάγους συνολικά και των επιμέρους νησιών ξεχωριστά

o   Παραγωγή αγροτοκτηνοτροφικών και αλιευτικών πρώτων υλών και τελικών προϊόντων ποιότητας με αξιοποίηση της παράδοσης και της τεχνογνωσίας κάθε νησιού, αλλά και των σύγχρονων πρακτικών και τεχνολογιών αξιοποιώντας τη στροφή του παγκόσμιου καταναλωτικού κοινού ( από το χωράφι στο ράφι και στο τραπέζι)

o   Βελτίωση της ανταγωνιστικότητας των μικρομεσαίων μεταποιητικών επιχειρήσεων και επιχειρήσεων παροχής υπηρεσιών στα νησιά

-          Τομέας Περιβάλλοντος για την υλοποίηση του στόχου «πράσινα νησιά»

o   Διαφοροποίηση του χωροταξικού σχεδιασμού στον νησιωτικό χώρο με έμφαση στο σχεδιασμό σε επίπεδο νησιού που αποτελεί αυτοτελή οικονομική, κοινωνική και κυρίως περιβαλλοντική μονάδα που πρέπει να έχει τη μέγιστη δυνατή αυτονομία.

o   Εφαρμογή πιλοτικών προγραμμάτων Ολοκληρωμένης Διαχείρισης Παράκτιων Περιοχών με βάση τις διεθνείς δεσμεύσεις της χώρας (με έμφαση στη διαχείριση νερού, απορριμμάτων, τοπίου, κυκλοφορίας) μέσα στη λογική της κυκλικής οικονομίας.

o   Διαμόρφωση ολοκληρωμένου ενεργειακού σχεδιασμού των νησιών με βελτίωση της ενεργειακής απόδοσης ιδιωτικών - δημόσιων κτιρίων και επιχειρήσεων και ανάπτυξη της χρήσης των ΑΠΕ (αιολική, ηλιακή, θαλάσσια, βιομάζα-υπολείμματα γεωργίας και δασών) και άλλων εναλλακτικών συστημάτων (ηλεκτρικά αυτοκίνητα – βιώσιμη κινητικότητα). Εφαρμογή ολοκληρωμένων πιλοτικών προγραμμάτων σε επίπεδο νησιού για μείωση παραγωγής ή αύξηση της απορρόφησης CO² με σεβασμό στη κλίμακα των νησιών και στη διατήρηση των πόρων τους. Δημιουργία συστήματος καταγραφής εξελίξεων (ζήτησης – προσφοράς και αποτυπώματος) στον τομέα της ενέργειας. Χρηματοδότηση της εξοικονόμησης ενέργειας σε κατοικίες και δημόσια κτήρια

o   Προώθηση των διαδικασιών για μείωση του όγκου των στερεών αποβλήτων που αποτίθενται στο περιβάλλον μέσω ανακύκλωσης και κομποστοποίησης και γενικότερα αξιοποίησης τους με στόχο τη συμμόρφωση με την εθνική και ευρωπαϊκή νομοθεσία, τη βελτίωση της ποιότητας ζωής αλλά και της εικόνας των νησιών

o   Κατασκευή των συστημάτων διαχείρισης λυμάτων με έμφαση στην επανάχρηση των υγρών αποβλήτων λαμβάνοντας υπόψη τις ιδιαιτερότητες του νησιωτικού χώρου (διάσπαρτοι και αυξομειούμενοι πληθυσμοί) και την ευπάθεια των αποδεκτών με έργα προσαρμοσμένα στην κλίμακα των νησιών.

o   Βελτίωση της επάρκειας και της αποτελεσματικότητας στη διαχείριση υδατικών πόρων. Δημιουργία συστήματος παρακολούθησης του υδατικού ισοζυγίου ανά νησί και προετοιμασία σχεδίων διαχείρισης.

Παρεμβάσεις για την κάλυψη του στόχου «νησιά ίσων ευκαιριών»:

-          Τομέας Μεταφορών

o   Ανασχεδιασμός του συστήματος μεταφορών με ενθάρρυνση των συνδυασμένων μεταφορών. Δημιουργία Ρυθμιστικής Αρχής Νησιωτικών Μεταφορών με στόχο τη παρακολούθηση και τη βελτιστοποίηση του συστήματος συνδυασμένων μεταφορών.

o   Αξιοποίηση ευρωπαϊκών πόρων για αγορά ή/και αναβάθμιση μεταφορικών μέσων (ειδικά για τις άγονες αεροπορικές και ακτοπλοϊκές γραμμές) και υποδομών με στόχο τη βελτίωση της προσπελασιμότητας μέσα από δίκτυα (άρθρο 170 της συνθήκης, προγράμματα Motorways of the Seas (MoS), Πράσινα Λιμάνια-Πράσινα πλοία κλπ   

o   Εφαρμογή κανόνων ΥΓΟΣ στο μεταφορικό δίκτυο των νησιών αξιοποιώντας την ευρωπαϊκή νομοθεσία και πρακτική.

o   Μείωση του μεταφορικού κόστους για κατοίκους και επιχειρήσεις: αύξηση αφορολόγητου ορίου ή έκπτωση από τον οφειλόμενο φόρο των δαπανών ακτοπλοϊκών εισιτηρίων (νοικοκυριά) και φορτωτικών εμπορευμάτων (επιχειρήσεις).

-          Τομέας Εκπαίδευσης, Κατάρτισης και Δια Βίου Μάθησης - Απασχόλησης

o   Αξιοποίηση των τεχνικών της εξ αποστάσεως εκπαίδευσης ώστε να βελτιωθεί η πρόσβαση των επιχειρηματιών, εργαζομένων και των νέων στη νέα γνώση και στα μικρότερα νησιά που σήμερα παραμένουν εκτός σχεδιασμού.

o   Υποστήριξη των δήμων και των περιφερειών για ουσιαστική λειτουργία των Κέντρων Κατάρτισης και Δια Βίου Μάθησης μέσα από ένα ειδικό πρόγραμμα για τη νησιωτική χώρα που να λαμβάνει υπόψη τον αναπτυξιακό σχεδιασμό και τις κοινωνικές ανάγκες.

o   Ειδική μέριμνα πρέπει να υπάρξει για να αποτραπεί ο ηλεκτρονικός αναλφαβιτισμός που θα οδηγήσει σε νέο κοινωνικό αποκλεισμό τώρα που όλο και περισσότερες υπηρεσίες του δημόσιου τομέα, της κατάρτισης, της ενημέρωσης, της ψυχαγωγίας, του πολιτισμού γίνονται μέσα από το διαδίκτυο.

o   Ενεργοποίηση του θεσμικού πλαισίου της Κοινωνικής Οικονομίας μέσα από τις υπάρχουσες αναπτυξιακές δομές της αυτοδιοίκησης με τεχνική στήριξη από το αρμόδιο υπουργείο.

-          Τομέας Υγείας

o   Αναβάθμιση της πρωτοβάθμιας υγείας σε επίπεδο περιφερειακού ιατρείου και Κέντρων Υγείας με την αξιοποίηση της ειδικότητας του ιατρού γενικής ιατρικής σε συνδυασμό με την ανάπτυξη τηλειατρικής που θα ελαχιστοποιεί την ανάγκη μετακίνησης εκτός νησιού ή στα αστικά κέντρα των μεγάλων νησιών

o   Ανασχεδιασμό της λειτουργίας του ΕΚΑΒ για μείωση του κόστους και βελτίωση της αποτελεσματικότητας των διακομιδών σε περιφερειακά νοσοκομεία (δευτεροβάθμια περίθαλψη) και σε κεντρικά/εξειδικευμένα νοσοκομεία (τριτοβάθμια περίθαλψη) ανάλογα με την ανάγκη.

o   Παροχή κινήτρων (εκπαιδευτικών, εξέλιξης/καριέρας και οικονομικών) σε γιατρούς και υγειονομικό προσωπικό ώστε να στελεχωθούν οι μονάδες

-          Τομέας Πρόνοιας

o   Ειδική πρόβλεψη όπως τα «Κέντρα Κοινότητας» που προβλέπεται να δημιουργηθούν για την παροχή κοινωνικών υπηρεσιών να καλύψουν τις ανάγκες των μεσαίων και μικρών νησιών.

-          Τομέας τηλεπικοινωνιών

o   Ολοκλήρωση των υποδομών για ευρυζωνικά δίκτυα για να είναι δυνατή η ανάπτυξη εφαρμογών που θα περιορίσουν την απομόνωση των νησιωτών

o   Ανάπτυξη εφαρμογών και αναβάθμιση δομών (ΚΕΠ) ώστε να είναι δυνατή η εξυπηρέτηση επιχειρήσεων και πολιτών με δημόσιες υπηρεσίες και υπηρεσίες δημοσίου συμφέροντος χωρίς την μετακίνηση των πολιτών έξω από τα όρια του νησιού

-          Τομέας Αυτοδιοίκησης

o   Τροποποίηση του νομοθετικού πλαισίου λειτουργίας της αυτοδιοίκησης για να λάβει υπόψη τις ιδιαιτερότητες του νησιωτικού χώρου με ενίσχυση των εκτελεστικών αρμοδιοτήτων της πρωτοβάθμιας αυτοδιοίκησης σε θέματα κοινωνικής πολιτικής και ποιότητας ζωής και των σχεδιαστικών αρμοδιοτήτων της δευτεροβάθμιας αυτοδιοίκησης δεδομένης της έλλειψης περιφερειακών και διαπεριφερειακών-εθνικών έργων που αφορούν στα νησιά.

o   Ενίσχυση των δομών υποστήριξης της αυτοδιοίκησης (ειδικά του πρώτου βαθμού) για την σωστή λειτουργία των βασικών υποδομών (πχ. ύδρευσης-αποχέτευσης, διαχείρισης στερεών αποβλήτων)

o   Παροχή κινήτρων για προσέλκυση υπαλλήλων με προσόντα για να καλύψουν τις κρίσιμες υπηρεσίες των νησιών

o   Ρύθμιση για την δυνατότητα ύπαρξης πολυδύναμων υπαλλήλων ειδικά στα μικρά νησιά με στόχο της εξάλειψη της μετακίνησης των πολιτών για συναλλαγές τους με το κράτος

ΜΕΣΑ

Τα μέσα υλοποίησης πολιτικών διακρίνονται σε:

-          Ανθρώπινους πόρους

-          Οικονομικούς πόρους

Για να αποκτήσει η νησιωτική πολιτική διάρκεια πρέπει και η υλοποίηση της να αναληφθεί από μια σταθερή διοικητική δομή. Σήμερα λειτουργεί η ΓΓ Αιγαίου και Νησιωτικής Πολιτικής στο Υπουργείο Ναυτιλίας και Νησιωτικής Πολιτικής. Παρά τις αδυναμίες της δομής αυτής, είναι η μόνη που έχει αυτό το αντικείμενο. Θα πρέπει να αλλάξει διάρθρωση και να υπαχθεί σε άλλο Υπουργείο (πχ. Ανάπτυξης) αφού με το Υπουργείο Ναυτιλίας δεν έχει πλέον καμία λειτουργική διασύνδεση μετά την υπαγωγή όλων των αρμοδιοτήτων ακτοπλοϊας σ’αυτό ή καλύτερα υπό την εποπτεία του Πρωθυπουργού (όπως το Συμβούλιο Νησιωτικής Πολιτικής) ή του Αντιπροέδρου της Κυβέρνησης (όπως τα Συμβούλια Οικονομικής & Κοινωνικής Πολιτικής) ώστε να επιτευχθεί ο αναγκαίος κυβερνητικός συντονισμός.  

Το Συμβούλιο Νησιωτικής Πολιτικής θα πρέπει να δραστηριοποιηθεί στη κατεύθυνση της εύρεσης «κοινής γλώσσας» για το περιεχόμενο και την εξειδίκευση της εθνικής νησιωτικής πολιτικής με βάση τον εθνικό σχεδιασμό, την παρακολούθηση υλοποίησης της, την αξιολόγηση των αποτελεσμάτων της και τον επανασχεδιασμό των δράσεων εκείνων που αποκλίνουν από τους στόχους.

Η ενεργοποίηση του Ερευνητικού Ινστιτούτου Νησιωτικής Πολιτικής είναι απαραίτητη :

- για την υποβοήθηση του Συμβουλίου Νησιωτικής Πολιτικής στο έργο του

- για τη τεκμηρίωση και το σχεδιασμό της νησιωτικής πολιτικής (σε επίπεδο κεντρικής διοίκησης) με την εκπόνηση εκθέσεων επιπτώσεων των πολιτικών, εθνικών και ευρωπαϊκών,  στο νησιωτικό χώρο και της υποστήριξης των αιτημάτων για ειδικές ρυθμίσεις σε ευρωπαϊκό επίπεδο

- για την υποβοήθηση της αυτοδιοίκησης για την υλοποίηση της νησιωτικής πολιτικής παρέχοντας την αναγκαία τεχνογνωσία.

- ως δομή ανάπτυξης, μεταφοράς και προσαρμογής καινοτομιών στο νησιωτικό περιβάλλον

 σε συνεργασία με Εκπαιδευτικά Ιδρύματα, Ερευνητικά Κέντρα και εξειδικευμένους φορείς της Ελλάδας και του εξωτερικού.

Η υλοποίηση της αναπτυξιακής πολιτικής θα πρέπει να γίνει μέσω των υπαρχουσών δομών και μηχανισμών της διοίκησης και της αυτοδιοίκησης (υπηρεσίες και αναπτυξιακές εταιρείες) με την κατάλληλη εκπαίδευση και ενημέρωση. Για παράδειγμα οι Εταιρείες Τοπικής Ανάπτυξης που σήμερα υλοποιούν αποκλειστικά τα προγράμματα Leader να αναλάβουν όλες τις δράσεις ανάπτυξης της υπαίθρου αξιοποιώντας τις κατάλληλες θεσμικές ρυθμίσεις (πχ. ανάπτυξη οικοτεχνίας και μικρών μεταποιητικών αγροδιατροφικών μονάδων), τους πόρους κινητοποιώντας το τοπικό ανθρώπινο δυναμικό.  

Η χρηματοδότηση των δράσεων θα γίνει με αξιοποίηση των υπαρχόντων ευρωπαϊκών και εθνικών πόρων, με αξιοποίηση του πακέτου Junker και των πόρων της ΕΤΕ και των άλλων ευκαιριών με την εκπόνηση ειδικού προγράμματος Ολοκληρωμένων Χωρικών Επενδύσεων.

Γ.Σπιλάνης

Αναπληρωτής Καθηγητής

Πανεπιστήμιο Αιγαίου

Δ/ντής Εργαστηρίου Τοπικής και Νησιωτικής Ανάπτυξης

Δ/ντής Παρατηρητηρίου Βιώσιμου Τουρισμού Αιγαίου